Dit naar boven uitklapbare glossy fotoboek getiteld Dhikra al-Haramayn (letterlijk Herinnering aan de Heilige Steden) bevat een impressie van de heilige steden Mekka en Medina, van de Ka’ba en andere gebouwen in de Grote Moskee in Mekka en de Moskee van de Profeet in Medina, met plattegronden van de twee belangrijkste moskeeën in de Heilige Steden en hun omgeving en een foto-impressie van sommige van de hadj-rituelen. Ook bevat het foto’s van belangrijke historische steden voor de vroege islam zoals Djabal Noor (letterlijk de Berg van het Licht, waar volgens de islamitische traditie de grot van Hira ligt waar Mohammed zijn eerste openbaring ontving via de aartsengel Gabriel) of de al-Ghamamah moskee waar de Profeet bad voor regen. De bijschriften zijn verzorgd in vijf talen: Arabisch, Engels, Urdu, Turks en Indonesisch, en bevatten zowel plaatsaanduidingen als verzen uit de Koran. Dergelijke fotoboeken zijn steeds vaker veeltalig. De keuze voor deze vijf talen reflecteert het grote aandeel van pelgrims uit de landen waar deze talen worden gesproken. Het fotoboek is uitgegeven door www.fikrapp.org.<BR> <BR> Dergelijke fotoboeken worden als hadj-souvenir meegenomen door pelgrims. De foto’s vormen een herinnering aan de bedevaart en kunnen ook dienen om aspirant pelgrims alvast een impressie te geven van wat hen te wachten staat op hun pelgrimage. Vanwege de behoefte aan informatie over de bedevaart, de heilige steden van de islam en de reis ernaar toe ontstond er eeuwen geleden al een traditie van pelgrimsgidsen in de islamitische wereld. Dit waren handgeschreven manuscripten, die soms ook voorzien werden van miniaturen of eenvoudige tekeningen van bijvoorbeeld de Ka’ba in Mekka of het graf van de Profeet in Medina. Ze bevatten naast praktische informatie over de reis, een uiteenzetting van de rituelen met de begeleidende gebeden ook vaak wat meer achtergrond over de genade die pelgrims ten deel viel als men bijvoorbeeld bad bij de Ka’ba. Nu gebruiken pelgrims ook steeds vaker apps op hun smartphones die de verschillende rituelen en de bijbehorende gebeden, het reizen tussen de verschillende plekken en andere praktische zaken inzichtelijk maken.<BR> <BR> Het aanschaffen van souvenirs als onderdeel van pelgrimage en Mekka als belangrijk handelscentrum gaan beide ver terug in de geschiedenis. Ook al voor de komst van de islam vonden er in en rondom Mekka festivals en bedevaarten plaats waar ook goederen werden verhandeld. Na de komst van de islam werden de bedevaarten gecontinueerd, en was handel tijdens de hadj en de omrah, de kleine bedevaart, toegestaan. Men mocht zijn koopwaar verkopen na het ritueel op de Berg Arafat op dag twee van de pelgrimsrites. Dan kochten pelgrims praktische spullen in voor de terugreis en (luxe)producten als aandenken aan de bedevaart en als geschenk voor familie en vrienden. (Khan 2013, p. 230) Pelgrims brachten ook producten uit het thuisland mee naar Mekka om daar voor een goede prijs te verkopen en zo hun terugtocht te financieren. Al vroeg in de islamitische geschiedenis had het jaarlijkse aanbod op de bedevaartmarkten dus al een internationaal karakter. Dit werd versterkt doordat (al dan niet tijdelijk gevestigde) handelaren in Mekka en havenstad Djedda stoffen en andere producten importeerden speciaal voor die bedevaartmarkten. De diversiteit in het aanbod en de internationale oriëntatie was daarnaast mede te danken aan de aanwezigheid van buitenlandse kunstenaars en ambachtslieden in Mekka die handgemaakte souvenirs (zoals schilderingen van de Ka’ba door Indiase schilders) maakten, zeker in de negentiende eeuw maar naar grote waarschijnlijkheid al veel vroeger. (Porter 2015, pp. 105-107) Voor pelgrims geldt vaak dat de productieplaats van ondergeschikt belang is: het feit dat de aanschaf in Mekka of Medina plaatsvond en het product dus met de heilige steden in contact is geweest is doorslaggevend. (Mols 2013, p. 76) Hoewel het aanbod in de eerste twee decennia van de 21ste eeuw is uitgebreid met bijvoorbeeld uiteenlopende elektronische apparaten en digitale gadgets, hebben sommige souvenirs zoals bidkleden, bidsnoeren, gouden sieraden en Zemzemwater flesjes niets aan populariteit ingeboet, al is hun verschijningsvorm wel aan verandering onderhevig doordat ook modern design zijn intrede doet in het assortiment van pelgrimsartikelen. Wat gebleven is het internationale aanbod van aandenkens, met de kanttekening dat de lokaal geproduceerde souvenirs ook vaak door buitenlandse vaklui worden geproduceerd. <BR> <BR>