Bij deze zwarte 3D viewer, die in het Engels ‘Makkah and Madinah souvenir’ heet en in het Arabisch ‘Tidhkar al-Haramayn’, wat aandenken aan de twee Heilige Steden betekent, worden twee draaischijven geleverd met elk veertien foto’s, die door de viewer bekeken kunnen worden. Dit type viewer is al decennia lang een populair souvenir. In deze uitgave zijn de foto’s modern: zichtbaar zijn bijvoorbeeld de uitbreidingen aan de Grote Moskee in Mekka die in de 21ste eeuw zijn gerealiseerd. De viewer heeft als merknaam: Kids Fun, is geproduceerd in China, en wordt door Orient International Co in Shantou geëxporteerd en in Saoedi-Arabië geïmporteerd door Muhaya Turky Althiyabi, Djedda.<BR> <BR> Op draaischijf een zijn foto’s van Mekka afgebeeld: de Ka’ba met een aantal pelgrims in de voorgrond die rond de Ka’ba lopen waarvan sommigen met paraplu; de entree van de Grote Moskee in Mekka met mensen op de voorgrond, de deur van de Ka’ba met de half-geopende deurbedekking (Arabisch: sitara), kinderen met opvliegende duiven voor de Grote Moskee van Mekka; een panoramische nachtfoto van de Grote Moskee in Mekka met op alle niveaus en platformen pelgrims in witte ihram-kleding; een overzichtsfoto van de Grote Moskee in Mekka met in de verte de bergen die Mekka omringen; een foto van de Ka’ba omringd door moslims in gebed, waarvan velen in witte ihram-kleding. Deze serie van zeven foto’s wordt in dezelfde foto’s herhaald zodat het aantal foto’s veertien bedraagt.<BR> Op draaischijf twee zijn foto’s van Medina afgebeeld: een nachtelijk overzicht van de Grote Moskee van Medina met het plein ervoor en in de verte de stad Medina; een overzichtsfoto van het grote aantal pelgrims dat het plein voor de Grote Moskee in Medina vult; pelgrims op het plein met in de achtergrond de groene koepel en de minaretten van het mausoleum van de Profeet Mohammed in Medina; een close-up foto van de groene koepel van het mausoleum van de Profeet in Medina met een van de minaretten; de rijkgedecoreerde binnenzijde van de Grote Moskee van Medina met de preekstoel (Arabisch: minbar) en een van de gebedsnissen (Arabisch: mihrabs); de schermen met kalligrafie die het graf van de profeet Mohammed omheinen; en tot slot de uitschuifbare mega-parasols op het binnenplein van de Grote Moskee in Medina met pelgrims die beschut tegen de zon naar het permanent overdekte gedeelte van de moskee lopen. Deze serie van zeven foto’s wordt in dezelfde foto’s herhaald zodat het aantal foto’s veertien bedraagt.<BR> <BR> Het aanschaffen van souvenirs als onderdeel van pelgrimage en Mekka als belangrijk handelscentrum gaan beide ver terug in de geschiedenis. Ook al voor de komst van de islam vonden er in en rondom Mekka festivals en bedevaarten plaats waar ook goederen werden verhandeld. Na de komst van de islam werden de bedevaarten gecontinueerd, en was handel tijdens de hadj en de omrah, de kleine bedevaart, toegestaan. Men mocht zijn koopwaar verkopen na het ritueel op de Berg Arafat op dag twee van de pelgrimsrites. Dan kochten pelgrims praktische spullen in voor de terugreis en (luxe)producten als aandenken aan de bedevaart en als geschenk voor familie en vrienden. (Khan 2013, p. 230) Pelgrims brachten ook producten uit het thuisland mee naar Mekka om daar voor een goede prijs te verkopen en zo hun terugtocht te financieren. Al vroeg in de islamitische geschiedenis had het jaarlijkse aanbod op de bedevaartmarkten dus al een internationaal karakter. Dit werd versterkt doordat (al dan niet tijdelijk gevestigde) handelaren in Mekka en havenstad Djedda stoffen en andere producten importeerden speciaal voor die bedevaartmarkten. De diversiteit in het aanbod en de internationale oriëntatie was daarnaast mede te danken aan de aanwezigheid van buitenlandse kunstenaars en ambachtslieden in Mekka die handgemaakte souvenirs (zoals schilderingen van de Ka’ba door Indiase schilders) maakten, zeker in de negentiende eeuw maar naar grote waarschijnlijkheid al veel vroeger. (Porter 2015, pp. 105-107) Voor pelgrims geldt vaak dat de productieplaats van ondergeschikt belang is: het feit dat de aanschaf in Mekka of Medina plaatsvond en het product dus met de heilige steden in contact is geweest is doorslaggevend. (Mols 2013, p. 76) Hoewel het aanbod in de eerste twee decennia van de 21ste eeuw is uitgebreid met bijvoorbeeld uiteenlopende elektronische apparaten, digitale gadgets en spelletjes, hebben sommige souvenirs zoals bidkleden, bidsnoeren, gouden sieraden en Zemzemwater flesjes niets aan populariteit ingeboet, al is hun verschijningsvorm wel aan verandering onderhevig doordat ook modern design zijn intrede doet in het assortiment van pelgrimsartikelen. Gebleven is het internationale aanbod van aandenkens, met de kanttekening dat de lokaal geproduceerde souvenirs ook vaak door buitenlandse vaklui worden geproduceerd. <BR>